Vào nội dung chính
Tạp chí kinh tế

Nguyên tắc ngoài lãnh thổ, vũ khí luật pháp của Mỹ trong cuộc chiến tranh kinh tế

Đăng ngày:

Ngày 08/05/2018, tổng thống Donald Trump tuyên bố Hoa Kỳ rút ra khỏi Hiệp định hạt nhân Iran và tái lập toàn bộ các trừng phạt của Mỹ đối với chính quyền Teheran. Trên mạng xã hội Twitter ngày 07/08/2018, nguyên thủ Mỹ đe dọa : Tất cả những ai làm ăn với Iran sẽ không được phép làm ăn với Hoa Kỳ.

Tổng thống Donald Trump ký sắc lệnh rút Mỹ ra khỏi hiệp định hạt nhân Iran và tái áp dụng các trừng phạt nhắm vào Teheran, Nhà Trắng, Washington, ngày 08/05/2018
Tổng thống Donald Trump ký sắc lệnh rút Mỹ ra khỏi hiệp định hạt nhân Iran và tái áp dụng các trừng phạt nhắm vào Teheran, Nhà Trắng, Washington, ngày 08/05/2018 GETTY IMAGES
Quảng cáo

Bầu không khí lo ngại bao trùm các doanh nghiệp đang làm ăn tại Iran. Trong những ngày tiếp theo, các tập đoàn xe hơi như Daimler, Wolkswagen (Đức), PSA (Pháp), các công ty dầu khí Total (Pháp), ENI (Ý)… lần lượt tuyên bố ngừng hoạt động hoặc rút khỏi Iran. Tại sao các công ty nói trên, tuy không phải là các doanh nghiệp Mỹ và không có quan hệ kinh tế trực tiếp với các doanh nghiệp Mỹ trên lãnh thổ Iran, lại phải lùi bước trước sự đe dọa của chính quyền Trump ? Đó là vì luật pháp của Mỹ áp dụng nguyên tắc « ngoài lãnh thổ » để buộc các nước khác phải tuân thủ luật pháp của nước Mỹ, phục vụ các lợi ích của nước Mỹ.

Chuyên gia Ali Laidi, thuộc Viện Quan Hệ Quốc Tế và Chiến Lược (IRIS), tác giả cuốn : « Lịch sử chiến tranh kinh tế thế giới » (nxb Perin 2016), cho biết, thực ra ban đầu, chính quyền Mỹ chỉ muốn ngăn chặn tệ nạn các công ty Hoa Kỳ - thông qua các hành vi hối lộ - gây khó khăn cho việc thực hiện chính sách ngoại giao. Điểm khởi đầu là vụ bê bối Bananagate. Năm 1975, Ủy Ban Giao Dịch và Chứng Khoán Hoa Kỳ (SEC) phát hiện ra vụ Công ty United Brands – chuyên xuất khẩu chuối và nông sản – đã hối lộ tổng thống Honduras Oswaldo López Arellano, để tránh chịu mức thuế cao đối với chuối xuất khẩu. Do vậy, năm 1977, Quốc Hội Mỹ đã thông qua đạo luật chống hối lộ các quan chức Nhà nước nước ngoài - Foreign Corrupt Practices Act (FCPA).

Thế nhưng, việc áp dụng đạo luật này có nguy cơ tạo ra tình trạng cạnh trạnh không bình đẳng.

Chuyên gia Ali Laidi cho biết :

« Thậm chí trước khi Đạo luật chống hối lộ quan chức Nhà nước nước ngoài được thông qua, ngay từ năm1976, Hoa Kỳ đã hiểu ra rằng việc áp dụng FCPA có vấn đề. Các doanh nghiệp Mỹ đã báo động với chính quyền Washington về nguy cơ cạnh tranh không bình đẳng. Bởi vì đạo luật FCPA chỉ áp dụng cho các công ty Mỹ trong lúc các đối thủ cạnh tranh nước ngoài vẫn có thể tiếp tục hối lộ các quan chức Nhà nước nước ngoài và qua đó giành được thị trường. Do vậy, Hoa Kỳ tìm mọi cách xuất khẩu FCPA, sao cho tất cả các nước trên thế giới chấp nhận đạo luật này.

Để làm việc này, trước tiên, Mỹ tìm cách thông qua Liên Hiệp Quốc, nhưng không thành. Không chỉ có các nước nghèo, đang phát triển chống lại mà các nước phương Tây, ngay từ năm 1977, đã nhận thấy thông qua đạo luật FCPA, Mỹ sẽ can thiệp vào hoạt động kinh tế của các nước. Chính quyền Mỹ cũng tìm cách thông qua Phòng Thương Mại Quốc Tế, để đề ra quy tắc ứng xử tốt hay quy tắc đạo đức trong kinh doanh… nhưng các doanh nghiệp Mỹ cho rằng chưa đủ. Trong suốt hai thập niên, Hoa Kỳ không ngừng tiến hành vận động, gây sức ép và đến năm 1997, họ đã thành công : Tổ Chức Hợp Tác và Phát Triển Kinh Tế - OECD thông qua Công ước chống hối lộ. Nếu so sánh, chúng ta nhận thấy Công ước chống lộ của OECD là một bản sao của FCPA ».

Chiểu theo nguyên tắc « ngoài lãnh thổ », mọi doanh nghiệp trên thế giới, bất luận là của Mỹ hay ngoại quốc, nếu có các hành vi hối lộ các quan chức Nhà nước ngoại quốc, thì đều có thể bị truy tố. Và đương nhiên, các hành vi nói trên đều có dính dáng đến « yếu tố Hoa Kỳ », ví dụ như sử dụng đồng đô la Mỹ, thông qua ngân hàng Mỹ, thậm chí trao đổi thư điện tử có nội dung hối lộ qua một máy chủ đặt tại Hoa Kỳ…

Điểm đáng chú ý là việc tiến hành truy tố là do bộ Tư Pháp Mỹ chứ không phải các định chế tư pháp Hoa Kỳ. Từ 20 năm qua, tất cả các vụ hối lộ, tham nhũng quan chức Nhà nước nước ngoài không phải là đối tượng đem ra xét xử tại một tòa án Hoa Kỳ.

Theo chuyên gia Ali Laidi, ban đầu, Hoa Kỳ cũng không ý thức được tiềm năng của các quy định này có thể sử dụng như là một vũ khí thương mại. Thế nhưng, sau loạt khủng bố tại Mỹ năm 2001, chính quyền Washington mới « ngộ » ra rằng đấu tranh chống tham nhũng, hối lộ là chống tội phạm, đặc biệt là khủng bố. Do các đối tác phản ứng chậm chạp trong bối cảnh cấp bách chống khủng bố - cụ thể là ngăn chặn các nguồn tài chính của các tổ chức tội phạm và khủng bố, Hoa Kỳ bắt đầu ra tay, nhắm vào một số doanh nghiệp nước ngoài để chứng tỏ là họ không coi nhẹ vấn đề này.

Société générale gần 2 tỉ đô la, BNP Paribas, gần 9 tỉ… Đó là những khoản tiền mà các doanh nghiệp Pháp bị chính quyền Mỹ phạt. Tại sao Mỹ lại có quyền phạt những khoản tiền khổng lồ như vậy ? Phải chăng là cường quốc số một thế giới, có thị trường rộng lớn và hệ thống ngân hàng tài chính hùng mạnh, đồng đô la chi phối thương mại, tài chính thế giới, Hoa Kỳ có thể bắt chẹt các nước khác ? Thế nhưng, theo giới chuyên gia, Mỹ cũng như mọi quốc gia trên thế giới, có toàn quyền thông qua luật về « ngoài lãnh thổ » để xét xử các vụ ở nước ngoài. Khái niệm cũng như thẩm quyền « ngoài lãnh thổ » có cội nguồn từ một án lệ - còn gọi là « phán quyết Hoa Sen » của Tòa Án Thường Trực Công Lý Quốc Tế (của Hội Quốc Liên) tiền thân của Tòa Án Công Lý Quốc Tế (của Liên Hiệp Quốc).

Ngày 02/08/1926, một tàu của Pháp – tàu Hoa Sen (Lotus) – trên đường tới Constantinople (Istanbul, Thổ Nhĩ Kỳ), đã va chạm vào tàu chở than Boz-Kourt của Thổ Nhĩ Kỳ, ở vùng biển quốc tế Địa Trung Hải. Tàu chở than bị vỡ và chìm, 8 thủ thủy thiệt mạng. Tàu Pháp cứu được 10 thủy thủ và tiếp tục hành trình tới Constantinople. Sau đó, thuyền trưởng tàu Pháp bị bắt. Tòa án Thổ Nhĩ Kỳ tuyên bố có thẩm quyết xét xử và kết án viên thuyền trưởng Pháp vì các nạn nhân là người Thổ Nhĩ Kỳ. Phía Pháp phản đối với lý do viên thuyền trưởng là người Pháp và tàu mang cờ Pháp. Thổ Nhĩ Kỳ không có thẩm quyền khách quan hình sự để xử những hành động xẩy ra ở hải phận quốc tế vì thẩm quyền này dựa trên yếu tố lãnh thổ. Vụ việc được đưa ra trước Tòa Án Thường Trực Hình Sự Quốc Tế. Các thẩm phán của tòa cho rằng mọi quốc gia đều có quyền thông qua các đạo luật cho phép xét xử các vụ việc ở bên ngoài lãnh thổ, với điều kiện những đạo luật này không trái ngược với các đạo luật của những nuớc khác.

Sau khi « trang bị » thẩm quyền xét xử các vụ việc bên ngoài lãnh thổ quốc gia, Hoa Kỳ có hai « vũ khí » quan trọng để tấn công các doanh nghiệp ngoại quốc. Đó là đạo luật Helms-Burton, 1996, tăng cường cấm vận đối với Cuba và đạo luật Amato-Kennedy, cũng trong năm 1996, cấm vận kinh tế các Nhà nước « bất hảo » ủng hộ khủng bố quốc tế và trừng phạt các đầu tư trong lĩnh vực năng lượng tại Iran và Libya.

Câu hỏi đặt ra là các nước khác, đặc biệt là châu Âu, có thái độ ra sao ? Theo chuyên gia Ali Laidi, đó là những phản ứng yếu ớt. Thậm chí châu Âu đã mắc sai lầm nghiêm trọng, khi « không đi tới cùng » để kiện Hoa Kỳ hồi giữa những năm 1990.

« Các nước trên thế giới lên án, các tổ chức khu vực lên án, nhưng tất cả chỉ dừng lại ở mức hơi bực tức, chứ không có lập trường mạnh mẽ. Thực ra, châu Âu cũng đã có một lần thể hiện lập trường cứng rắn nhưng lại không đi tới cùng, đó là đệ đơn kiện lên Tổ Chức Thương Mại Thế Giới WTO (1996) chống lại các hậu quả của đạo luật Helms-Burton. Vào lúc đó Mỹ rất lo ngại vì WTO vừa mới được thành lập (1995), thay thế cho Hiệp Ước Chung về Thuế Quan và Mậu Dịch (General Agreement on Tariffs and Trade – GATT). Chính Hoa Kỳ đã hỗ trợ, thúc đẩy việc thành lập WTO, do vậy không thể là quốc gia đầu tiên bị kết án tại tổ chức này. Thế rồi, Liên Hiệp Châu Âu đạt được một thỏa hiệp với Mỹ và như vậy, đã bỏ lỡ cơ hội giải quyết dứt điểm vấn đề ngoài lãnh thổ. Nội dung thỏa hiệp rất nhẹ nhàng và hời hợt, theo đó, tổng thống Bill Clinton cam kết không áp dụng đạo luật Helms-Burton, cam kết gặp các dân biểu để khuyến khích họ không áp dụng đạo luật này đối với châu Âu. Có nghĩa là châu Âu đã không phản bác đạo luật của Mỹ và chấp nhận rút đơn kiện Mỹ ».

Theo điều tra của chuyên gia Ali Laidi, các doanh nghiệp châu Âu, cụ thể là Pháp « ngoan ngoãn » nộp phạt bởi vì nếu bị cấm vào thị trường Mỹ, cấm giao dịch với các ngân hàng Mỹ, cấm dùng đô la Mỹ…, thì các doanh nghiệp này khó có thể tồn tại. Bên cạnh đó, còn có một yếu tố khác: chính quyền Mỹ thẳng tay bắt giam các lãnh đạo những công ty bị cáo buộc vi phạm luật lệ Hoa Kỳ.

« Có một yếu tố tác động khác xuất hiện trong vài năm gần đây, đặc biệt là sau vụ Alstom. Trong hai năm rưỡi tiến hành điều tra và nghiên cứu, những lãnh đạo cao cấp của các tập đoàn mà tôi đã gặp đều thể hiện sự sợ hãi. Tôi nhấn mạnh, đó là mối sợ hãi về thể xác, sợ hãi khi phải đối mặt với chính quyền Mỹ, như trường hơp của Frédéric Pierucci, một lãnh đạo thuộc tập đoàn Alstom. Ông đã bị bắt hai lần, mỗi lần 12 tháng giam giữ trong nhà tù Mỹ trong các điều kiện rất khắc nghiệt. Ông đã kể lại mọi việc trong cuốn « Cái bẫy Hoa Kỳ ». Do vậy, họ lựa chọn giải pháp nhượng bộ, chấp nhận cung cấp thông tin cho chính quyền Mỹ cho dù hành động này vi phạm luật pháp của Pháp. Nói tóm lại, họ chấp nhận vi phạm luật của Pháp hơn là không tuân thủ luật pháp Hoa Kỳ ».

Trong « Khế ước xã hội » năm 1762, triết gia Pháp Jean Jacques Rousseau đã viết : « Kẻ mạnh nhất không bao giờ đủ mạnh để luôn luôn làm người chủ, nếu y không biết chuyển sức mạnh thành quyền và chuyển sự vâng lời thành bổn phận ».

Thư TinHãy nhận thư tin hàng ngày của RFI: Bản tin thời sự, phóng sự, phỏng vấn, phân tích, chân dung, tạp chí

Tải ứng dụng RFI để theo dõi toàn bộ thời sự quốc tế

Xem các tập khác
Không tìm thấy trang

Nội dung bạn đang cố truy cập không tồn tại hoặc không còn khả dụng.